İnanç Turizmi
İlkel dinlerin dünyadaki en eski merkezi Urfa, çok tanrılı (politeist) dinler ile tek tanrılı (monoteist) dinlerin önemli merkezlerinden biridir.
Ay, güneş ve gezegenlerin kutsal sayıldığı eski Mezopotamya'daki Asur ve Babillerin politeist inancına dayanan Paganizm'in (putperestlik) önemli merkez Şehirleri Harran ve Sogmatar Urfa sınırları içerisindedir.
Musevi, Hristiyan ve İslam dinleri peygamberlerinin atası olan Hz. İbrahim Urfa'da doğmuş, Nemrut ve halkının taptığı putlarla mücadele ettiği için burada ateşe atılmıştır. Lut Peygamber, amcası Hz. İbrahim'in Urfa'da atılmasını görmüş ve daha sonra buradan Sodom'a doğru yola çıkmıştır. İbrahim Peygamber'in torunu ve İsrailoğullarının atası Yakup Peygamber, Harran'da dayısı kızları Lea ve Rahel ile evlenmiş; Eyyup Peygamber, Urfa'daki bir mağarada hastalık çekmiş ve Urfa'da vefat etmiştir. Elyesa' Peygamber, Eyyup Peygamber'in yaşadığı Eyyub Nebi Köyü'ne kadar gelmiş, ancak kendisini görmeden orada vefat etmiştir.
Suayp Peygamber, Harran'a 37 km. mesafedeki Suayb şehri'nde yaşamış; Musa Peygamber, Suayp şehri yakınındaki Sogmatar'da Suayb Peygamberle buluşmuş ve sihirli asasını burada Suayp Peygamber'den almıstır. Bu özellikten dolayı Urfa'nın diğer bir adı da ''Peygamberler şehri ve İnançlar Diyarı'' dır.
Kültür Turizmi
İnanç turizmi'nin Dünyada ve Türkiye'deki önemli merkezi Şanlıurfa; Harran, Suayb şehri, Sogmatar gibi dünyaca ünlü ören yerleri ile , il sınırları içerisinde yapılan 33 antik yerleşmedeki arkeolojik kazılarıyla, korunarak günümüze ulaşmış tarihi mimari zenginliği ile Kültür Turizmi'ni sevenlerin de ilgisini çekmektedir. Tarihi mimari dokusunun zenginliği ile Türkiye'nin önde gelen illeri arasında yer alan Şanlıurfa bu özelliğinden dolayı ''Müze şehir'' adıyla da anılmaktadır. İl merkezinde Kültür Bakanlığı'nca tescil edilmiş olan 200 civarında tarihi ev, 36 cami ve mescit, 5 kilise, 8 medrese,4 tekke ve zaviye, 20 türbe, 7 köprü, 1 su kemeri, 1 su bendi, 13 çeşme,1 sebil, 8 kapalı çarşı yer almaktadır. Han, hamam ve kapalı çarşı sayısı yönünden Türkiye'nin ilk üç-dört şehri arasında gösterilen Şanlıurfa, bu zengin mimari dokusu ile turistlerin büyük ölçüde ilgisini çekmektedir.
Şehir Surları
Elips şeklindeki Harran şehri, bazı kaynaklara göre 8, bazı kaynaklara göre 6adet kapısı, 187 adet burcu olan, kesme taşlardan inşa edilmiş müstahkem bır sur ile çevrilmiştir. Surların dısında yer alan ve günümüzde toprakla dolmuş olan hendeğin eskiden su ile dolu olduğu bilinmektedir. Şehrin güneydoğu köşesinde kesintiye uğrayan surların yerini İç kale tamamlamaktadır. Harran surları günümüzde yer yer yıkılmış olmasına rağmen çepeçevre izlenebilmektedir.
Seton Lloyd ve W.C.Brice 1951 yılında yayınladıkları şehir planında; doğuda Bağdat Kapısı, Musul Kapısı,Aslanlı Kapı, batıda Halep Kapısı, kuzeyde Anadolu (Rum) Kapısı ve güneyde Rakka Kapısı olmak üzere Harran şehir surlarının 6 kapısını işaretlemişlerdir. Kapılardan sadece Halep Kapısı ayaktadır.
Şeyh Yahya Hayat El-Harrani(Hayat Bin Kays) Turbesi ve Camii
Şeyh Yahya Hayat El-Harrani XII. yüzyılda Harran'da yaşamış ve 1185'te tarıhinde burada vefat etmiş büyük bir İslam alimidir.
Adına yapılan camiye giriş doğu, cephedeki taç kapıdan olmaktadır. Kapı üzerindeki kitabede; bu meshed'in (türbe) Hayat İbni Kays'ın oğlu Omar'ın emri ve kız kardeşinin oğlunun eliyle 592/1195 tarihinde yaptırıldığı yazılıdır.
Geleneksel Harran Evleri
Harran'ın günümüzde en çok ilgi çeken yani ''konik kubeli evleri''dir. Halk mimarisi ürünü olan bu evlerin tarihi geçmişi günümüzde 150-200 yıl öncesine dayanmaktadır.
Bölge iklimine uyumlu, yazın serin, kışın sıcak olan bu evlerden bazıları günümüzde sahipleri tarafından restore edilmiş olup, turizm amaçlı olarak kullanılmaktadır.
ŞANLIURFA MİMARİ ESERLERİ
CAMİLER
Şanlıurfa il merkezinde tarihi değere sahip 36 adet cami ve mescit bulunmaktadır. Bunlardan bazılarının tarihi ve mimari özellikleri aşağıya çıkarılmıştır.
Rizvaniye Camii
Halil-ür Rahman Gölü'nün kuzey kenarı boyunca yer alan bu cami, Osmanlıların Rakka Valisi Rizvan Ahmet Paşa tarafından 1716 yılında yaptırılmıştır. Cami avlusunun üç tarafı, medrese odaları ile çevrilmiştir.
Halil-ür Rahman Camii
Halil-ür Rahman Gölü'nün güneybatı köşesinde yer alan bu cami, medrese, mezarlık ve Hz. İbrahim'in ateşe atıldığında düştüğü yerdeki makamdan oluşan bir külliye halindedir. Cami, Eyyübilerden Melik Eşref Muzaffereddin Musa'nın emriyle 1211 yılında yaptırılmıştır.
Ulu Camii
Urfa merkezindeki camilerin en eskilerinden olan Ulu Camii, kırmızı renkteki mermer sütunlarının çokluğu nedeniyle ''Kızıl Kilise'' olarak da adlandırılan, 5. yüzyıla ait bir Hristiyan kilisesinin yerine 1170-1175 yıllarında inşa edilmiştir. Bu kilisenin sekizgen çan kulesi günümüzde minare ve saat kulesi olarak kullanılmaktadır.
Yusuf Paşa Camii
Urfalı Divan Şairi Nabi, Divanı'nda Yusuf Paşa Camii ile ilgili manzumesinde Caminin Yusuf Paşa tarafından yaptırıldığından bahsetmektedir. Bu manzumenin son mısrasında ebced hesabı ile düsürülen H.1121(M.1709) tarihi, Cami minberi üzerinde rastladığımız aynı tarihin inşa tarihi olduğu fikrini doğrulamaktadır.
Hasan Padişah Camii
Evliya Çelebi Seyahatnamesinde ''Sultan Hasan Camii'' olarak geçen Hasan Padişah Camii'ndeki mevcut kitabelerden en eskisi 1574 tarihli tamir kitabesidir. Ancak caminin 15.yy'da Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan tarafından yaptırıldığı bilinmektedir.
MANASTIRLAR-KİLİSELER
Manastırlar
Tektek Dağları'ndaki Kasül Benat, Sene Mağara, Çatalat şehir merkezinin güneyindeki tepelerde yer alan Deyr Yakup, güney batısındaki Çardak Manastırları ve antik taş ocağı mağaralardan dönüştürülen kiliseler günümüze ulaşmış kesis merkezleridir.
Çardak Manastır
Deyr Yakup'un kuş uçuşu 1 km. kuzey batısındaki dağlar üzerinde kalıntıları yer alan bu manastırın V.yüzyılda inzivaya çekilen kesisler için yaptırıldığı tahmin edilmektedir. Manastırın çevresinde kaya mezarları ile Kesislerin su ihtiyacını karşılayan çok sayıda sarnıç yer almaktadır.
Deyr Yakup(Yakup Manastırı)
İl merkezindeki Eyyub Peygamber makamının 4 km. batısındaki dağda bulunan Deyr Yakup, halk arasında ''Nemrud'un Tahtı'' olarak anılmaktadır. Buradaki yüksek bir dağın tepesinde M.Ö.I. yüzyılda (putperest dönemi) Edessa Kralı Abgar Mano'nun oğlu Arryo'nun aile fertleri için inşa edilmiş anıt mezar kalıntıları yer almaktadır.
Ayrıca halk arasında Yakup Peygamber'in burada kaldığına ve ''Deyr Yakup'' adının bundan dolayı verildiğine inanılmaktadır.
Kiliseler
Hristiyanlığı ilk yıllarında kabul eden Urfa'da (Edessa) dünyanın ilk ve en görkemli kiliseleri inşa edilmiştir.
Aziz Stephan Kilisesi (Şanlıurfa Saat Kulesi)
Yıldız Meydanı'nda yer alan bu kilise,M.S.435-436'da ölen Piskopos Rabula tarafından eski bir Sinagog'dan dönüştürülmüştür. Kırmızı renkteki mermer sütunların çokluğu nedeniyle "Kızıl Kilise" olarak adlandırılan bu yapının yerine 1170-1175 Zengiler döneminde bugünkü Ulu Cami inşa edilmiş, kilisenin çan kulesi minare ve saat olarak değerlendirilmiştir.
Fırfırlı Kilise-12 Havari Kilisesi (Fırfırlı Cami)
Vali Fuat Caddesi (Yeni Yol) üzerinde yer alan ve halk arasında "Fırfırlı Kilise" olarak anılan bu yapının esas adı 12 Havari Kilisesi olup insa tarihi bilinmemektedir. Mihrap üzerine yer alan kitabedeki tarihten, kilisenin 1956 tarihinde camiye çevrildiği anlaşılmaktadır.
Aziz Paulus -Aziz Petrus Kilisesi (Reji Kilisesi)
Nimetullah Mahallesi, Elli sekiz Meydanı mevkiindedir. Kitabesine göre 1861 tarihinde, Patrik II.Ya'kup ve Metropolit Aziz Gregorius döneminde Yakubi Süryaniler tarafından inşa edilmiştir. 2002 yılında Şanlıurfa Valiliğince restore edilerek "Vali Kemallettin Gazzezoğlu Kültür Merkezi" olarak hizmete sunulmuştur.
Büyük Kilise (Selahaddin Eyyubi Camii)
Vali Fuat Caddesi'nde yer almaktadır. 457 yıllarında Piskopos Nona tarafından yaptırılmış, aynı zamanda Adalet Sarayı olarak kullanılmıştır. Bu tarihi yapı 1994 yılında restore edilerek Selahaddin Eyyubi Camii'ne dönüştürülmüştür.
Rahibeler Kilisesi
Elli sekiz Meydanı, Şeyh Saffet Tekkesinin doğusundaki çıkmaz sokak içerisinde yer alan bu kilise, plan itibariyle avlulu bir Urfa evini andırır. 1883 senesinde Urfa'ya gelen Fransisken rahibeler (gezici misyoner rahibeler) için hem ev, hem de kilise olarak inşa edilmiştir.
Germus Kilisesi
Urfa'ya 10 km. mesafedeki Germus Köyü'nde bulunan bu kilisenin kitabesi olmadığından inşa tarihi bilinmemektedir.
KALE VE SURLAR
Şanlıurfa Kalesi
Kent merkezinin güney-batı kesiminde, Halil'ür Rahman ve Aynzeliha Göllerinin güneyinde ve göllere hakim bir tepe üzerindedir. Üç tarafı oyma derin savunma hendeği ile çevrilidir. Hz. Ibrahim'in buradan ateşe atıldığına inanılmaktadır. Kale üzerindeki iki sütun M.S.III. yüzyıla ait birer anıttır. Kale ve surların VIII. yüzyıl ile IX. yüzyılları arasında Abbasiler döneminde inşa edildiği bazı kaynaklarda belirtilmektedir.
Şehir Surları
M.S.VI. yüzyıla ait yazılı kaynaklarda sözü edilen şehir surlarının ilk inşa tarihi bilinmemektedir. Şehrin etrafını çevreleyen surların büyük bir kısmı, 20. yüzyılın başından itibaren tahrip edilmeye ve yıkılmaya başlanmış, Harran Kapısı, Bey Kapısı'na ait Mahmutoğlu Kulesi ile yer yer duvar ve burç kalıntıları günümüze ulaşabilmiştir.
Çeşitli kaynaklardan Urfa şehir surlarının batıda; Sakibin Kapısı, Su Kapısı, Batı Kapısı, kuzey batıda; Samsat Kapısı, Saray Kapısı, doğuda; Bey Kapısı, Su Kapısı ve güneyde Harran Kapısı olmak üzere sekiz kapısının bulunduğu anlaşılmaktadır.
