ŞANLIURFA ATASÖZLERİ DEYİMLERİ ve BİLMECELERİ

Birden fazla sözcüğün kısmen veya tamamen anlam kaybına uğrayarak meydana getirdiği deyim ile yüzyıllar boyu ulusal tecrübeyi özümleyerek taşıyan ve insanımıza üstü açık veya kapalı bir öğüt veren atasözünün, Urfa'daki yapısal ve anlamsal özellikleri Türkiye'deki diğer deyim ve atasözlerinden ayrı olarak düşünülemez.

Ancak biraz doğmaca nedenleri, biraz fonetik özellikleri, varyant olarak değerleri, söz dokuları bakımından bir çeşitlilik gösteren Şanlıurfa atasözleri ve deyimleri incelendiğinde şu özelliklerle karşılanılır:

l. Kuruluş Olarak Şanlıurfa Atasözleri ve Deyimler :

A. Atasözleri :

1. Eylem cümlesi biçimindeki atasözleri :

Kimse bilmez, kim kazanır, kim yiyer.

2. Ad cümlesi biçimindeki atasözleri :

Diş görmah yuhıdan soyradır.

3. Gizli ek eylem bildiren atasözleri

Him, him üstine; herkes bi din üstine.

4. Gizli yüklemli atasözleri :

Ettarnan gezenin bırnı misten, karkanan gezenin bırnı pisten

5. Konuşmalı atasözleri :

Tilkiye demişler, tavih yayar mısan;

demiş, hangi emriyizden geri kaldım.

6. Simetrik atasözleri :

Hey densiz, sen olırsay bensiz, ben de olıram sensiz.

B. Deyimler:

1. Mastar biçimindeki deyimler:

Cabda kalmah, kesip atmah, rnığal almah.

2. Tamlama biçimindeki deyimler^ Kille kedeh, kermeli kavun, kelbi hülhüllü.

3. Cümle biçimindeki deyimler:

Keyme ola, oğlını evere Gendi basını bağladı, toyda gelin başı kaldı

II. Anlamlarma Göre Şanlıurfa Atasözleri ve Deyimleri:

1. Olumlu olanlar:

Evini icara veren,

elini yere verir.

Atların yerine

itleri bağlamışlar.

 

2. Olumsuz olanlar:

Kaynayan kazan

kapah tutmaz

Heci emmi ecele işi sevmez.

 

3. Emir bildirenler:

Sen dorgı ol,

eğri bulır belasını

Hele bah,

cıharda yağmır yağiy mi?

 

4. Soru bildirenler:

Hırhıza kapı taka ne?

Gözüme mi sohim?

 

5. Dilek  istek bildirenler:

Kör bazara varmasın,

bazar körsız kalmasın

Adam yimiye içmiye,

üziye baha...

 

6. Şart bildirenler:

Ulısının sözmı tutmıyan ulıya ulıya ölür.

 

7. Paradoks bildirenler:

Acı işletme,

tohı tepretme

Aşşağı tükir sekkel,

yuharı tükir bıyıh

 

III. Söz Sanatlarına Göre Şanlıurfa

Atasözleri ve Deyimleri

1. Mecaz : Ağ gün ağardır, kara gün karardır.

2. Mürsel Mecaz : Kalçası kırığa ziyarat ne yapsın.

3. Tezat : Ağ itin pambıhçıya, kara itin kömirçiye

4. Tenasüp : Terezinin rahtı var, herşeyin bi vahtı var.

5. İstifham : Cenger mi bastılar?

6. Leff ü neşr : Kazan yuvarlanır, kapağım bulir, kör göz çappağını bulir.

7. Mübalağa : Et giren.yere dert girmez.

8. Telmih : Cıbıl Innık mı oldı? Dünya Süleyman'a kalmadı.

9. Teşbih : Haphapçı keseri kimin, hep kendine yoniy.

10. İstiare : Aç ayı oynamaz, Tilki tilkiliğini aynadana çiğ postı bazara cihar.

 

IV. Söz Dokularına Göre Şanlıurfa Atasözleri:

Halkın duygu kumaşım, yaşam tecrübesini, dünyaya bakış açışım, değer yargılarım yansıtan en önemli etnografik bulguların atasözleri ve deyimler olduğuna ve bunlarda yer alan öğelerin insanı çevreleyen fizikî olgular olduğuna göre, Şanlıurfa'da fazlaca görülen eşya, insan ve hayvanların bu sözlerde yansıması tabiidir. Atasözleri ve deyimlere bu gözle baktığımızda en çok kedi, köpek, eşek, deve, öküz, tavuk gibi evcil hayvanlara; hayat, dam, sokak, dağ, çay gibi mekanlara; çocuk, nine, amca, hala, baba, ana, karı, koca gibi insan öğelerine rastlanır.

V. Anlatım   Gücüne   Göre Şanlıurfa Atasözleri ve Deyimleri

Şanlıurfa'nın gerek atasözleri gerek deyimleri öncelikle canlı tasvir gücüne sahiptir. Yapılan istiareler ve teşbihler olsun mecaz ve tezatlar olsun tecahüli arif ve istifhamlar olsun oldukça yerinde kullanılmıştır.

Bu sözler içinde Urfa ağzına girmiş, Arapça ve Farsça sözcükler de yer alır.

Herşeyde şansımız karadır, karpızda bayaz cihar.

Dellal ola eşşeği yitine.

Yetimi keyircn çoğ olur, sıhmasını geydiren yoğ olur.

Dibis pekmcs terk etmes.

Örneklerde görüldüğü gibi anlatım oldukça açık ve yalındır. Üstelik atasözlerinde yer alan öğüt öğesi oldukça geri plana itilmiştir.

Bir Tasnif Denemesi

 Karı koca arasındaki ilişkileri ele alan atasözleri ve deyimleri:

Atasözleri

1. Ağa kardaşım olacağına, külhancı gişim olsın.

2. Ana analığ olırsa baba da babalığolur.

3. Anası gözde olanın, uşağı dizde ol ir.

4. Anasına bah kızım al, kenarına bah bezini al.

5. Anası olmıyanın, babası evi yohtır.

6. Aşiy tanı, işiy tam, gişiy tanı.

7. At besleniken, kız isleniken.

8. Avradım boşiyan, loppiğına bahmaz.

9. Avrada gelen herife gelsin, herif öiecağına avrat olsun.

10. Avrat malı kapı maldanıdır, girer çarpar cihar çarpar.

11. Arvattan erkeğin torpağı bi yerden olmassa idara olmaz.

12. Babaya dayanma, avradıya güvenme.

13. Bal kohmaz, asil azmaz.

14. Ekmeği ekmekçiye ver, bi ekmek te ziyada ver.

15. Emmi kızı kerirse, emmi oğlının boynınadır.

16. Ergene avrat dögmah, yohsıla sırfa açmah kolaydır.

17. Gelin atta, nesibi Hek'ta.

18. Gelin bildiğim işler, kaynana dilini dişler.

19. Gelin kürsi getirmiş, gendi çıhmış otirmış.

20. Gişi kızı beşik, öginde belli olır.

21. Gişim it olsun, getirdiği et olsın.

22. iki göyil bir olursa, zibillıh seyran olur.

23. Karacı kızı hatun olmaz, dilenmesse karnı doymaz.

24. Hatın gerek ki beg doğlra.

25. Kardaşım ölse ciğerim yanar, herifim ölse eleğim yanar.

26. Kaz kaznan, baz bazdan; kel tavıh, kel horızdan...

27. Konşı adamı var ister, adam arvadı sağ ister.

28. Keribe kız vermeyin melmeketi ikidir.

29. Sevilmeyen gelinin yeriyişi şerp şürp eder.

30. Tahta tahtıya uymassa mıh çahılmaz.

31. Utananın oğlı kızı olmaz.

32. Yetimin şeytanı yeddidir, avradinki yetmişyeddi.

Deyimler:

1. Asbaplı şeytan

2. Attır, mattır, sevdiğim avrattır.

3. Avrat kövii

4. Cincihlı hemam, kubbesi tamam, bi gelin aldıh, babası imam

5. Çapıt başta, çarpana ayahta

6. Eşşeği sattıh, ço demahtan kurtılah, getli bi suppadan geri geldi.

7. Geldi gişi, gctti leşi

8. Gişi kızı

9. Gişi oğlı

10. Hanım etti, her ola, halayığ etti, kör ola.

11. Hesse tıraşa, Fate oynasa

12. Kayın arvatları, hayın arvatları

13. Kıziy çirkin Hak vergisi, geliniy çirkin kör mıdiy.

14. Parpara kubbesi

15. Saçı uzun 'ekli kısa

16. Saçlı şiha mürit olmış

17. Viş herif göziy kör midi?

 

BİLMECELER

Şanlıurfa'da genellikle kış gecelerinde Nineleri veya dedeleri tarafından çocukları eğlendirmek ve eğlendirirken de düşündürmek maksadıyla söylenir. Bazen de çocuklar eğlenmek ve birbirlerinin bilgilerini sınamak için biribirlerine sorarlar.

Bilmecelerden bir kaç örnek:

Allah yapar yapışım/ kullar açar kapışım (Karpuz)

Altı derya, üstü nar, bir incecik yolu var (Nargile)

Al atlas yeşil atlas, suya atarım batmaz (Elma)

Ayakları su içer, üstünden gelen geçer (Köprü)

Bir küçücük kuyu, içinde suyu, ağzında mercan, içinde yılan (Gaz Lambası)